2021.10.28

“Үе дамнасан уур амьсгалын эсрэг гэмт хэргийн шүүх” https://framerframed.nl/en/dossier/court-for-intergenerational-climate-crimes-cicc/ төсөл нь устсан, устах амьд ба амьд бус байгалийн төрөл зүйлийн томоохон үзэсгэлэн ба Нидерландын засгийн газарт гэмт хэргийг нэхэмжлэн шүүх хурлын мэтгэлцээн хэлбэрээр 2021 оны 1-р сарын 24-30-ны өдрүүдэд зохион байгуулсан эрдэмтэн судлаач, урлагийн төлөөлөл ба байгаль, хүний эрхийн төлөө тэмцэгчдийн хамтын акц юм. Нидерландын засгийн газар татварын диваажин байгуулснаар МУ-д олсон орлогоос төлөх татвараас зайлсхийх, таатай орчинд давуу эрхтэй олборлох боломж олгосоноор Рио Тинто мэт уурхайн компаниудад говийн эмзэг экосистемийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдсэнийг нотлох видео ба гэрчийн аман мэдүүлэг өгч оролцсон. 

Монгол Улсын Өмнөговь аймгийн говид нүүрс, зэс ба бусад эрдэс олборлох мега төслүүд орших нь Нидерландын Засгийн газар, FMO – хөгжлийн банк зэрэг гадаадын хөрөнгө оруулагчдын нэхэлтээр бий болсон юм. Нидерландын Засгийн газар нь Дэлхийн банк группын ТУЗ-ийн гишүүн, Монголыг төлөөлдөг, мөн Европын сэргээн босголт, хөгжлийн ба Европын хөрөнгө оруулалтын банкуудын хувь нийлүүлэгч гэх мэт олон сувгаар эндхийн уул уурхайд оролцдог. Дээрх банкууд хамтарч, олборлох салбарын түүхэнд хамгийн том нийтийн санхүүгийн зээлийн багцыг Оюу Толгой төсөл зориулан босгосон. Энэ аврага хөрөнгө оруулалт нь шууд ба шууд бусаар Монгол Улсыг “хөрөнгө оруулалтын таатай бодлогын орчин” бүрдүүлж, бас хоёр талын гэрээгээр хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах амлалт авахад хүргэсэн юм.

Нидерланд улс Рио Тинто мэт уурхайн компаниудад Монголд төлөх татвараас зугтах боломж олгодог. Оюу Толгой Нидерланд Би, Ви гэх, Монголд олсон орлогоос төлөх татвараас зугтаах зорилго бүхий шуудангийн хайрцаг компанийг татварын “диваажин” Нидерландад байгуулсан.

Хөрөнгө оруулалтын таатай орчин бүрдүүлэх ажил бүр 1995 оны үеэс эрдэс баялаг, хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг өөрчлөхөөс эхлэлтэй. Оюу Толгойн энэ түүхэн Ландсат зургууд, хөрөнгө оруулалтын таатай орчин бүрдүүлэх алхмууд, Дэлхийн банкны далбаан дор гадаадын хөрөнгө оруулагчдын боловсруулсан Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ нь бүгд эхэндээ хал балгүй мэт харагдавч энэхүү төсөл болон уул уурхайн тархалт яваандаа мега хэмжээний экоцидэд хүргэж улстөрийг донсолгох цөм нь болохыг илтгээгүй.

Олон улсын шахалтаар боловсруулсан Оюу Толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд олборлогчийн өөрийн хайгуулаар олсон гэх усны нөөцийг давуу эрхтэй ашиглахыг баталгаажуулах зорилгоор Усны тухай хууль өөрчлөлт оруулж Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд 6.13 ба 6.14 заалтуудыг тусгасан нь Монголын ард түмнээс усыг булаан хувьчилж, экосистемийг дээрэмдсэн хэрэг байлаа.

Ус бол говь нутагт хамгийн ховор, амьдралыг тэтгэх нөөц. Гэтэл Рио Тинто усыг секундэд 870 литр хурдаар үнэгүй сорж байна. Усны төлбөрт төлсөн зарлагыг татвараас хасч тооцдог. Татварын маргаанаас гадна усны тайлан, техникийн мэдээллийг бүрэн гүйцэд тайлагнахгүйн асуудлууд ч бий. Олборлох, баяжуулах, ялангуяа нүүрс угаахын тулд говийн усыг үнэ төлбөргүй, бас хэмжээ хязгааргүй ашиглах нь экоцид бөгөөд хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг юм. Энэ бүс нутагт нүүрс олборлолтыг шууд бусаар ч санхүүжүүлснийг хүндрүүлэх нөхцөлд тооцож ял шийтгэх хэрэгтэй.

Оюутолгойн шорвог гэх усыг татах 28 татуурга бүхий Гүний хоолойн барилга, ус ашиглалтын улмаас нутгийн малчид заган ой, гүний гүехэн усны нөөц, бэлчээрээ алдаж улмаар амьжиргаа, уламжлалт нүүдэлчин ахуй соёлын эрх, гарал үүсэл, соёлын өвөө өнөөгийн малчид болон хойч үе нь алдахад хүрч байна.

Тайлбар: -Оюутолгой төслийн нөлөөллөөр 28 гүний цооног худаг гарсан. Үүнээс болж худаг маш татарсан. Манай уудаг усны Шаваг гэдэг газар элбэг устай байсан. Одоо 50 тэмээ ханахгүй байна . Тэгээд хэмжүүр зэмжүүр ирээд, Оюутолгой ирээд хэмжээндээ байна гэдэг. Мэргэжлийн ус тэгэж хэлэхээр юу гэхэв. Мал л ханахаа байсан. Тэгээд би мал хуйгаа зарж үрээд, мал өсгөх аргагүй боллоо гээд төв рүү орж ирсэн. Тэтгэврийн хоёр хөгшин байна даа. Хэдэн хүүхэдтэй. Тэгээд үр хүүхдээл ер нь яаж амьдардаг юи бол доо гэж бодох юм. Мань мэтийн юм яахав, тэглээ ингэлээ гээд яахав

Тайлбар: Амин чухал Ундайн голыг Оюутолгойн ил уурхайн ам руу урсахаас зайлуулахын тулд гольдролыг нь өөрчлөх, түүний өвөл хөлдөдгүй, амьд бүхнийг тэтгэгч Бор-Овоогийн задгайг устгахыг нутгийн малчид эсэргүүцэж 2013 онд ОУСК-ийн Омбудсмэнд гомдол гаргасан ч устгасан.

Өмнөговь нь ховор, эрсдэлд орсон биологийн төрөл зүйл, түүх, археологийн олдвороор баялаг хэдий ч 2012 онд, Оюутолгойн нөлөөлөл илэрч эхэлснээс арван жилийн дараа Рио Тинто байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээгээ хийхдээ суурь судалгаа мэдээлэл байхгүй гэсэн билээ. Тэгвэл Ундайн голын усан будгийн зургийг нутгийн музейгээс олж үзэхэд ийм байна.

Тайлбар; Ундайн голын гольдролыг сүйтгэсэн, Бор-Овоогийн задгайн экологийн үйлчлэлийг сэргэгээгүй, мөн Гүний хоолойн орчмын усны нөөцийг буруулсны зэрэгцээ Оюутолгой ХХК-аас Оюутолгой, Тавантолгой зэрэг өмнө зүгийн хэрэглэгчдэд ус хүргэх “Орхон-Говь” ус шилжүүлэх төслийн ухуулгыг тарааж байна.

Рио Тинто өөрийн хайгуулаар олсон хангалттай усны нөөцтэй гэх боловч “Орхон-Говь” ус шилжүүлэх төсөл нь говийн бүсэд уурхай ба дэд бүтцийг санхүүжүүлэхийг сонирхогчдын төлөвлөгөөнөөс хасагдаагүй. Шувуу нисэх өндрөөс олборлолт, уурхайн дэд бүтэц нь газрын гадарга, бэлчээрт хичнээн их эвдрэл учруулдаг нь харагдана. Энэ нь Монголын уур амьсгалын өөрчлөлтөд нөлөөлдөг хүчин зүйл гэж малын бэлчээр талхлалттай харьцуулашгүй их эвдрэл. Хөгжлийн донор, банкуудын тайланд бэлчээр талхлалтыг байнга тусгадаг атлаа том уурхайн уур амьсгалын нөлөөг дурдахгүй өнгөрдөг нь мөн л гэмт хэрэг.

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд уурхайн нөлөөг дурдахгүй дардаг атлаа бэлчээрээр нүүдэллэх уламжлалт газар ашиглалтыг өөрчлөх санаархал нь бас л уур амьсгалын эсрэг гэмт хэрэг юм. Нүүрсний тээврийн зам дээрх 100 тоннын автомашинуудын урт цуваа нь жолооч нарын хувьд хэвийн зүйл ба тэд олон өдөр, заримдаа сараар нь Хятад улс хилээ нээхийг хүлээж кабиндаа амьдардаг. Нүүрсний замууд хатуу хучилтгүй учраас хөрсний эвдрэл, тоосжилтыг нэмэгдүүлэн цөлжилтөд шууд нөлөөлдөг.

Монголын цөлжилтийн статистик аймшигтай: жилдээ 5 километрийн хурдтайгаар цөлжилт хойт зүгт ахиж нийт нутгийн 76% нь өртөөд байна. Дулаарал 2.2С-д хүрч, уурхайтай бүсүүдэд ган зуд өнжихгүй болсон.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын шахалтаар уурхайн олборлолт, баяжуулалт ба тээвэрлэлтийн явцад бэлчээр, ус, байгальд учруулж байгаа сүйрлийг КОВИД-19 дараах эдийн засгийн сэргэлтийг эрчимжүүлэх хуулиар , урьд цуцалсан лицензийг сэргээх, ховор ан амьтан агнах хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлэх замаар улам даамжруулах гэж байна.

Эртний далайн ёроол асан Хэрмэн цав нь өнөөдөр амьдралгүй орчны жуулчны үзвэр боловч удахгүй энэ нутагт ердийн дүрс болох аюултай.

Бэлчээр усаар хангагдсан тэмээ нь ус, хоолгүйгээр заримдаа хэдэн долоо хоног ч явдаг. Тэмээний бөх нь өөх хуримтлуулж тэжээлийн эх үүсвэр болдог юм. Есдүгээр сард бөх нь дүүрсэн байх ёстой. Харамсалтай нь энэ хэдэн ботго ус хоолоор хангагдаж чадаагүй байна.